Яшчэ тры гады пасля ўручэння Нобелеўскай прэміі міру кіраўнік праваабарончага цэнтра «Вясна» Алесь Бяляцкі правёў у горацкай калоніі. На свабоду ён выйшаў толькі пасля таго, як ЗША знялі санкцыі з беларускага калію. Як сам экс-палітвязень ацэньвае гэтую ўгоду, што думае пра адмену санкцый і адказы Бабарыкі наконт вайны ва Украіне і Крыма? Пра гэта і іншае — у вялікай гутарцы з «Люстэркам».
«Колькі я каштую? Тону калію? Тысячу тон?»
— Як вы ў калоніі даведваліся пра перамовы ЗША з Беларуссю? І ці спадзяваліся, што пачнуцца масавыя вызваленні?
— Тут трэба пачаць з таго, як я трапіў у турэмную бальніцу. Эпапея даволі доўгая — год не маглі мяне вывезці. Урэшце апынуўся ў Калядзічах (гаворка пра бальніцу пры ІЧУ у аднайменнай вёсцы. — Заўв. рэд.). Гэта было ў чэрвені. Зрабілі мне там аперацыю на назе. Праляжаў ноч у рэанімацыі. Назаўтра зранку (была субота, наколькі я памятаю, выходны дзень) прывозяць у палату — і вось можна было дацягнуцца да радыё. Я ўключыў яго і пачуў навіну, што вызвалілі першую групу, што Ціханоўскі і іншыя палітзняволеныя выйшлі на волю.
Наогул, ужо не першы раз мы сутыкаемся з такімі рэчамі, калі набіраюцца палітзняволеныя, потым ідзе нейкі гандаль, а пасля кагосьці вызваляюць. Першы раз мяне выпусцілі ў 2014 годзе таксама такім чынам (у 2011 годзе Алеся Бяляцкага асудзілі на 4,5 года калоніі ўзмоцненага рэжыму. — Заўв. рэд.). І цяпер, калі я пачуў, што пайшла першая група, то зразумеў — відаць, працэс пачаўся. Бо Сяргей Ціханоўскі, хутчэй за ўсё, успрымаўся Лукашэнкам як асабісты вораг, выпусціць якога было вельмі сурёзна для яго. Гэта быў першы сігнал.
І калі пасля бальніцы прывезлі мяне назад у горацкую калонію, я таксама адчуў, што ціск з боку адміністрацыі стаў меншы. Калі раней я кожны месяц атрымліваў нейкае парушэнне, то тут на мяне на нейкі час нібыта забыліся. Гэта не датычыла іншых палітзняволеных: у нашай калоніі былі людзі, асуджаныя [ужо пасля вызвалення Ціханоўскага] па 411 артыкуле, за «грубае парушэнне распарадку» ўнутранага. Таксама палітычныя зняволеныя траплялі ў БУРы (барак узмоцненага рэжыму, цяпер яго адпаведнік — ПКТ, памяшканні камернага тыпу. — Заўв. рэд.). Таксама яны траплялі ў ШІЗА.
У верасні, калі выйшла чарговая група, гэта было пацверджаннем, што сапраўды пайшоў нейкі працэс. Тым больш што да гэтага па беларускай тэлевізіі выступаў і Лукашэнка, які казаў, што гатовы іх [палітвязняў] абмяняць. А потым заяўляў, маўляў, рыхтуем «большую сделку».
Мы актыўна абмяркоўвалі паміж сабою з палітзняволенымі, што, мабыць, наступная група будзе. Хаця вялікай веры ў гэта не было. Я большы быў аптыміст, стараўся глядзець навіны, аналізаваць. Першы, яшчэ ў лістападзе, прачытаў, што амерыканская дэлегацыя дыпламатаў збіраецца прыехаць таксама ў снежні. Мы сталі чакаць.
Але само вызваленне для мяне было вельмі нечаканым. Мы не ведалі, што прыехалі амерыканцы, што ў першы дзень ужо прайшлі перамовы. Нічога не ведалі. Для нас быў звычайны такі будзённы дзень (гаворка пра 12 снежня 2025 года. — Заўв. рэд.). І калі ўжо ў чатыры гадзіны ранку [13 снежня] мяне разбудзілі, сказалі, забірай рэчы, і павялі на дагляд, то стала зразумела — мабыць, гэта яно. Хаця, зноў жа, пакуль ты канчаткова не апынешся на свабодзе, вельмі рана радавацца. Маглі этапаваць у іншую калонію, куды-небудзь у Мінск у які-небудзь там адстойнік, у СІЗА, яшчэ куды, трымаць там нейкі час. Самыя розныя варыянты маглі быць. Таму пакуль мы не апынуліся каля літоўскай мяжы, я веры не даваў.
— Ці паспелі вы паразмаўляць з амерыканцамі з дэлегацыі, магчыма, яны нешта вам расказалі і ў вас ёсць разуменне, якія ў іх настроі і якія патрабаванні ад беларускіх уладаў?
— Кіраўнік дэлегацыі, спецпасланнік Джон Коўл, сказаў, што на нашым вызваленні амерыканцы не збіраюцца спыняцца, што праца па вызваленні палітычных зняволеных Беларусі будзе працягвацца. За што я ім падзякаваў і сказаў, што так, безумоўна, гэта задача нумар адзін — вызваліць усіх і пастарацца дабіцца, каб новых палітзняволеных не набіралі. Мусяць быць вытрыманыя нейкія даволі жорсткія патрабаванні. Інакш гэта проста гандаль, які можа, наадварот, заахвочваць беларускія ўлады набіраць новых палітзэкаў. Бо ім трэба адмяняць санкцыі, паляпшаць эканамічныя, палітычныя стасункі. Вось і ўсё, што было сказана.
Падчас сустрэчы мы яшчэ знаходзіліся ў такім паўсвядомым стане. Вось ты яшчэ едзеш з завязанымі вачыма, і з табой тры афіцэры едуць у машыне, не ведаю, якія яны службы там прадстаўлялі. Вось сядаеш у мікрааўтобус, і цябе перавозяць праз мяжу. І натуральна, сэнсоўна гаварыць амаль не было пра што. Тут важна было яшчэ самому ўсвядоміць, што ты ўрэшце на волі і эпапея турэмная скончылася.
— Як вы лічыце, угода — санкцыі ў абмен на выпуск людзей — гэта добрая рэч?
— Мяне ахопліваюць супярэчлівыя пачуцці. З аднаго боку, я сапраўды рады і шчаслівы, што на волі. Магу ўбачыць сваю сям’ю, жонку, знаёмых, сяброў, магу рэальна жыць у вольнай краіне, як бы банальна ні гучалі гэтыя словы. Як кажуць, «п'янае паветра волі» і г. д., — усе гэтыя банальнасці цяпер пра мяне. Першы дзень, калі пасля зняволення выйшаў у Вільні, я рэальна п’янеў ад гэтага паветра.
Але з іншага боку, ёсць пачуццё, вядома, пэўнай прыкрасці, таму што гэта проста абмен, гандаль. Вось нас памянялі на калій. Колькі я каштую? Тону калію? Тысячу тон? Ты атрымліваешся абменным таварам. Яшчэ раз падкрэсліваю: вельмі спадзяюся, што гэта першы крок, што пасля вызвалення ўсіх палітычных вязняў будуць наступныя крокі па дэмакратызацыі сітуацыі ў Беларусі. Таму што інакш гэты абмен, мне асабіста прыемны, па вялікім рахунку не мае сэнсу. Нам трэба спыняць палітычныя рэпрэсіі, каб людзі маглі больш-менш вольна жыць у краіне.
— На вашую думку, Еўрасаюз таксама можа далучыцца і мусіць гэта рабіць разам з ЗША? Бо самыя балючыя санкцыі для Лукашэнкі — усё ж еўрасаюзаўскія.
— Я думаю, санкцыйная палітыка і палітычныя выказванні Еўрасаюза, які не прызнае легітымнай уладу Лукашэнкі, выбары 2020 і 2025 года, змены Канстытуцыі, якія адбыліся за гэты час, — гэта надзвычай важна, каб нам не страціць арыенціры, а што ж мы будуем. Калі мы хочам жыць у нармальнай дэмакратычнай краіне, то нельга заплюшчваць вочы на ўсе гэтыя трансфармацыі ў горшы бок і пачаць адмяняць санкцыі. Бо якія прычыны для іх адмены? Тое, што выпусцілі палітзняволеных? Дык іншых набяруць. Законы ж засталіся тыя самыя. Што, цяжка набраць наступную тысячу па Беларусі з тых мільёнаў, якія жывуць цяпер? Трэба дабівацца прынцыповых зменаў у структуры дзяржаўнага кіравання ў Беларусі. Трэба дабівацца свабодных выбараў. Без гэтага катастрофы, якія адбыліся ў 2020 годзе, будуць паўтарацца. Таму прынцыповая палітыка Еўрасаюза па прызнанні таго, што Беларусь цяпер несвабодная, недэмакратычная і знаходзіцца пад нелегітымнай уладай, надзвычай важная.
Можа, непрыемна, можа, цяжка цяпер. Але слухайце, мы трывалі не адзін дзясятак гадоў, пакуль не разваліўся Савецкі Саюз. Трэба патрываць яшчэ? Значыць, будзем. Давайце бачыць ясныя перспектывы, чым гэта можа скончыцца, і рабіць зразумелыя крокі, а не шукаць нейкі кампраміс з фактычна падлюгамі. З людзьмі, якія нарабілі столькі злачынстваў і не адказваюць за іх ніякім чынам. Думаю, што і палітыка нашых суседзяў — Літвы і Польшчы — у дачыненні да Беларусі, ды і ўвогуле ўсяго Еўрасаюза цяпер найбольш аптымальная.
— Падаецца, што Лукашэнка вылузваецца з любой сітуацыі і робіць гэта гадамі. Ці магчыма ўвогуле дабіцца тых мэтаў, пра якія вы кажаце?
— Па-першае, нельга параўнаць сітуацыю, у якой ён знаходзіцца цяпер, з той, што была 30 гадоў таму. Бо тады ён меў рэальную падтрымку, легітымнасць, выбары, у выніку якіх ён стаў прэзідэнтам у 1994 годзе, былі больш-менш справядлівыя. І сапраўды, мы мелі яшчэ такое савецка-беларускае грамадства, калі шмат хто настальгаваў па Савецкім Саюзе. Яны падтрымлівалі і тыя змены, якія ім прапанаваў Лукашэнка. Мы працавалі ў грамадстве, дзе людзі з дэмакратычным настроем былі ў меншасці. Але сітуацыя памянялася. У 2020 годзе мы ўбачылі, што памяняліся пакаленні, а моладзь у большасці сваёй арыентаваная на Еўропу. Гэта людзі, якія ездзяць адпачываць, вучыцца, па нейкіх іншых справах у краіны Еўропы, якія хацелі б жыць нармальным, спакойным і цывілізаваным жыццём, не баяцца гаварыць тое, што яны думаюць, якія вельмі цэняць сваю годнасць. І мы гэта чулі вельмі выразна, асабліва з 2015-га да 2020-га, калі, я лічу, большасць беларусаў стала арыентавацца на Еўропу.
Гэта дзякуючы [у тым ліку] таму, што наш сусед — Еўрапейскі саюз, дзякуючы нашай працы грамадскіх актывістаў.
Кантакты сотняў тысяч беларусаў, што пабывалі ў Еўропе, далі плён. Людзі пачалі проста не разумець уладу, а Лукашэнка стаў не іх прэзідэнтам. І гэта мы пачулі ў 2020 годзе. Тады стала выразна зразумела, што, калі захоўваць уладу такім драматычным чынам, як ён зрабіў, далей усё проста ператвараецца ў дыктатуру — меншасць трымае ўладу, яе бандай можна назваць, карумпаванай часткай ці праўладнай мафіяй. Але насамрэч большасць людзей не падтрымлівае іх і Лукашэнку. Гэта я скажу адназначна. Гэта мы ўбачылі на выбарах.
Ды і знаходзячыся ў калоніі, размаўляючы з тысячамі людзей за гэты час… Падтрымка вось такая (паказвае пальцамі мінімальны ўзровень). Вось столькі людзей нейкім чынам гаворыць пра яго нешта добрае. Добрага слова пра Лукашэнку цяпер не пачуеш. Аўтарытэту няма, павагі няма. Глядзяць на яго як на чалавека, што проста трымаецца сінімі пальцамі за гэтую ўладу.
Шмат хто галасаваў за Святлану Ціханоўскую. Нават з тых сядзельцаў, з людзей вельмі далёкіх ад палітыкі, якія з вёсак і мястэчак беларускіх. Яны не хочуць яго. Проста ўсім ён ужо апрыкраў. Таму перспектыў у гэтага рэжыму няма.
Ну, а як гэта ўсё будзе змяняцца, пабачым. Думаю, што самыя розныя варыянты могуць быць. Была спроба мірнай рэвалюцыі ў 2020 годзе, якая натыкнулася на неўспрыняцце, на варожасць. Я думаю, што гэтым самым Лукашэнка паставіў крыж на сваёй палітычнай карьеры. Ды і ўвогуле, я сказаў бы нават, і памяці яго. Таму што людзей, якія ўхваляюць рэпрэсіі і падтрымліваюць іх, нават сярод ягоных прыхільнікаў не так шмат. Якая будзе яго спадчына пасля заканчэння гэтага перыяду? Не думаю, што яна хоць нейкім чынам будзе ацэньвацца станоўча.
«Можа, нейкія іншыя прычыны змусілі яго так гаварыць. Я ўсяго не ведаю»
— Ёсць меркаванне, што калі б у 2020-м беларусы перамаглі і ўлада ў краіне змянілася, то, магчыма, і вайны з Украінай не было б. Як вы лічыце, гэта слушная думка?
— Я думаю, што з умоўным ладам трэба быць асцярожным. Бо ніколі не можаш улічыць усіх фактараў. Нібыта мы не памятаем пра расійскую гвардыю, якая стаяла на мяжы з Беларуссю і чакала толькі сігналу, каб увайсці.
Расійскі прэзідэнт Уладзімір Пуцін 27 жніўня 2020 года заяўляў, што Аляксандр Лукашэнка папрасіў яго сфармаваць рэзерв супрацоўнікаў праваахоўчых органаў. Паводле Пуціна, гэты рэзерв мусіў быць выкарыстаны, калі сітуацыя пачне выходзіць з-пад кантролю, калі «экстрэмісцкія элементы пяройдуць пэўныя межы, прыступяць проста да разбою, пачнуць падпальваць машыны, дамы, банкі, спрабаваць захапіць адміністрацыйныя будынкі і г. д.» У снежні МУС Беларусі заключыў дамову пра супрацоўніцтва з Расгвардыяй.
Вельмі імаверна, што была б акупацыя Беларусі з боку Расіі. Такая ж, як калі яны паспрабавалі гвалтам захапіць Украіну. Але гісторыю нельга перапісаць. Тое, што адбылося, можна аналізаваць, разважаць, якія памылкі былі. Аднак я лічу, што, па вялікім рахунку, іх не было. Была, можа, недасведчанасць пэўная, нявопытнасць людзей, якія аказаліся на чале пераменаў. Дзесьці, магчыма, была павольнасць, дзесьці не хапіла рашучасці і смеласці.
Але я баюся даваць нейкія прагнозы, што вось, калі б мы зрабілі так, то перамаглі б. Гэта занадта самаўпэўненая ацэнка, улічваючы тое, што шмат у чым наша палітычная будучыня і ўвогуле жыццё Беларусі залежаць ад таго, што адбываецца ў Расіі. Як ні шкада, як гэта ні парадаксальна, але мы залежым ад гэтага. І таму я вельмі перажываю за тое, што адбываецца з расійска-ўкраінскай вайной. Вельмі б хацелася, каб яна скончылася і нейкім чынам усё ж трансфармацыя наступіла ў перспектыве таксама ў Расіі. Бо яна наш сусед. Літоўцы кажуць: «Мы вельмі хацелі, каб у вас усё было добра, бо нам патрэбная стабільная Беларусь». Дык, а нам патрэбная стабільная дэмакратычная Расія, нам патрэбныя стабільныя ўсходнія межы. Хоць цяпер пра гэта ніхто і не гаворыць.
— Цяпер вельмі бурна абмяркоўваюць словы Віктара Бабарыкі падчас прэс-канферэнцыі. Ён даў інтэрв'ю ўкраінскаму блогеру Уладзіміру Золкіну, дзе той пытаў і пра Крым. Бабарыка не выказаўся адназначна, чый ён, пра вайну таксама абцякальна адказаў. Як вы паставіліся да яго заяваў?
— Я ні ў якім разе не збіраюся асуджаць хоць каго з палітычных зняволеных. Самае істотнае — абсалютная большасць вытрымала. Гэта быў вельмі сур’ёзны ўдар і вельмі лёгка было зламаць чалавека, маральна пераканаць у тым, што няма ніякіх перспектыў, ніякага сэнсу трымаць пазіцыю, змусіць яго пайсці на супрацоўніцтва. Вельмі нямногія пайшлі на гэта. І гэта вялікі гонар для беларускіх палітычных зняволеных і ўвогуле для дэмакратычных сілаў. У нас мала перабежчыкаў. Ёсць такія, не будзем называць іх. Але гэта рэальна адзінкі. Тысячы, дзясяткі тысяч чалавек, што трапілі пад вал рэпрэсій, іх годна вытрымалі.
Што да палітычнай будучыні [Бабарыкі]… Паглядзім. Людзі выскачылі з вельмі абмежаванай прасторы. Можа, з нерасстаўленымі палітычнымі акцэнтамі, маючы невялікі палітычны досвед папярэдні, бо наогул займаліся зусім іншымі справамі. Магчыма, зарана патрабаваць ад іх нейкіх спелых выказванняў.
Хаця мне таксама прыкра наконт Крыма, вайны з Украінай. Гэта справа абсалютна зразумелая. Нават там, у зняволенні, ты мог атрымаць дастаткова інфармацыі, гледзячы «60 минут» і тую самую Скабееву (гаворка пра расійскую прапагандыстку Вольгу Скабееву. — Заўв. рэд.), адсейваючы прапагандысцкую лухту, шумавінне, грунтуючыся на фактычных матэрыялах, прымаць свае рашэнні. У калоніі мы гэта абмяркоўвалі. Там не адзін і не дзесяць чалавек, якія займаюць слушную пазіцыю што да гэтага канфлікту, успрымаюць Расію як агрэсара і перажываюць за Украіну. Больш за тое, некаторыя з вызваленых з нашай калоніі далучыліся да вайсковага супраціву на баку Украіны пасля таго як выйшлі [на свабоду]. Да нас даходзілі звесткі, што гэтыя людзі ўжо ваююць у беларускіх падраздзяленнях УСУ.
Цяжка сказаць [чаму Бабарыка так выказаўся]. Можа, нейкія іншыя прычыны змусілі яго так гаварыць. Я ўсяго не ведаю. Гэта больш, я думаю, пытанні, якія можна задаць самому Віктару. Можа, трохі пазней, не цяпер. Хай ён аклямаецца, прыйдзе ў сябе.
— «Люстэрка» выбрала чалавека года. Ім стаў Мікола Статкевіч. Я думаю, вы ведаеце пра яго ўчынак. Як ацэньваеце?
— Высокамужны. І на яго мог пайсці не кожны, вядома. Але, ведаючы Міколу ужо больш за трыццаць гадоў, ведаючы ягоную мужную пазіцыю, я разумею, што такое зрабіць мог толькі ён. Я гэта цаню. Гэта яго асабісты выбар — працягваць барацьбу такім чынам. Бо калі ў краіне ёсць палітзняволеныя — палітыкі, грамадскія дзеячы, праваабаронцы, — гэта выразны паказнік таго, што ў краіне адбываецца, што ёсць вялізныя праблемы з правамі чалавека, што ёсць дыктатура, якая трымае палітычных апанентаў у турмах. Такі шлях складаны. Трэба мець неймаверную цвёрдасць, каб вытрымаць яго, я [гэта] глыбока паважаю. І думаю, што пытанне наконт Украіны і Крыма для Міколы ніколі не стаяла. Бо гэта чалавек з выразнай цвёрдай пазіцыяй. Вельмі спадзяюся, што раней ці пазней, пажадана раней, ён усё ж акажацца на волі.
— Вы таксама ў 2021 годзе вярнуліся ў Беларусь. Дарадца Святланы Ціханоўскай Дзяніс Кучынскі расказваў мне, як вы праязджалі ў Вільнюс вясной і сустракаліся з ёй у гатэлі. Калі вы заявілі, што паедзеце ў Беларусь назад, яна пытала, ці не страшна вам. Вы адказалі: хай рэжым баіцца, — і паехалі. А неўзабаве вас затрымалі. Чаму вы зрабілі такі выбар? Не шкадуеце пра яго?
— Не тое што вярнуўся, былі кароткачасовыя паездкі па справах. Далей працягваць працу ў Беларусі — гэта было свядомае рашэнне. На той час, калі ўжо ішлі валам масавыя рэпрэсіі, мы, праваабаронцы, былі задзейнічаныя ў дапамозе, у ацэнцы сітуацыі, зборы інфармацыі, дзе хто сядзіць, якія тэрміны, каго куды скіроўваць — велізарны аб’ём працы. Нельга было ўсё кідаць і ўцякаць. Частка арганізацыі з’ехала — гэта было нашае рашэнне, каб мець магчымасць працягваць працу і ў выпадку арыштаў.
Урэшце, калі ў ліпені 2021 года яны адбыліся, то ў зняволенні пакінулі тры асобы — мяне і маіх сяброў Валянціна Стэфановіча і Уладзіміра Лабковіча.
Тады так было трэба. Уцякаць мы не маглі. Мы мусілі прыняць гэты ўдар ад уладаў. Зняволенне праваабаронцаў было вельмі моцным сігналам для Еўрапейскага саюза, для ўсёй міжнароднай супольнасці, што ў Беларусі адбываецца нешта не тое. Ідуць масавыя рэпрэсіі, трапляюць у турму журналісты, праваабаронцы, палітычныя і грамадскія актывісты. Уцякаць не выпадала. Вось і мы вырашылі застацца. Урэшце я атрымаў дзесяць гадоў турмы, з іх адбыў чатыры з паловай. Не шкадую, што мы прынялі тады такое рашэнне.
— Калі б цяпер быў такі выбар, вы б паехалі на радзіму?
— Цяпер? Вось у гэтай сітуацыі? Відаць, лепей усё ж мне быць тут хаця б таму, што трэба перадыхнуць, бо быў вытрыманы вось гэты час пастаяннага ціску — маральнага, псіхалагічнага і фізічнага. Сілы чалавека не бязмежныя, трэба разлічваць свае сілы і несці столькі, колькі можаш, скажам так. Вяртацца цяпер не выпадае. Ты вернешся і будзеш арыштаваны праз некалькі дзён. Мабыць, я ўсё ж больш зраблю цяпер тут, але з цвёрдай верай, што раней ці пазней мы туды вернемся. Але пажадана раней, вядома.
«Мне б хацелася, каб адбыўся суд над лукашызмам і людзі, што будавалі гэтую сістэму, сваё атрымалі»
— У інтэрв'ю Deutsche Welle вы параўноўвалі свой першы і другі тэрмін і адзначалі, што сістэма зрабілася больш жорсткай. Ці ёсць у вас адказ, чаму яна цяпер такая?
— Калі параўнаць усе ранейшыя затрыманні, якія адбываліся [ў Беларусі] з 1995 года нон-стоп, не было ніводнага года, калі не было палітычных зняволеных. Але іх было пяць, трыццаць, пасля выбараў 2010 года — каля ста. Але не тысячы, як цяпер. Цяпер было прынятае палітычнае рашэнне канчаткова расправіцца з тымі парасткамі дэмакратыі, дэмакратычна настроенымі актывістамі, журналістамі і грамадзянскай супольнасцю Беларусі. Рашэнне адназначна злачыннае. Гэта злачынства супраць уласнага народа, якое ніякім чынам не ўмацоўвае ні аўтарытэт, ні магчымасці гэтых уладаў. Так, нейкі час яны яшчэ пабудуць. Аднак я перакананы, што сур’ёзных перспектыў у іх няма.
— З уладамі зразумела. Але, напрыклад, выканаўцы — гэта звычайныя беларусы. Мы ўсе з адной краіны, чаму яны ідуць на гэта?
— Людзі, па-першае, прыстасоўваюцца да розных сітуацый. Па-другое, не ўсе спрэс садысты ў калоніі, ёсць частка тых, што шукаюць канкрэтную выгаду для сябе. Тры-чатыры асобы, якія гэтым займаюцца, робяць кар’еру, на іх пабудаваная рэпрэсіўная сістэма абыходжання з палітзняволенымі. Астатнія супрацоўнікі ставяцца нейтральна ці нават са спачуваннем.
Ідэалагічна перакананых, якія б білі сябе ў грудзі, што я за Лукашэнку… Не, такіх я не бачыў, як ні дзіўна, нават там, на самым усходзе Беларусі. Горацкая калонія. Чатырнаццаць кіламетраў ад мяжы з Расіяй.
— Рэпрэсіі ажыццяўлялі тысячы. Гэта не толькі Лукашэнка, Церцель і гэтак далей. Як вы лічыце, калі ў Беларусі адбудуцца дэмакратычныя перамены, што з такімі людзьмі рабіць? Люстрацыя, проста прымірэнне ці іншы шлях?
— Безумоўна, мусіць прайсці, як мне падаецца, працэс люстрацыі. Бо калі мы хочам дабіцца справядлівасці, яна мусіць датычыць не толькі палітзняволеных, якія будуць рэабілітаваныя, але і катаў. Гэта вельмі важна. А ўжо ў якім выглядзе гэта будзе — пытанне будучыні, бо ёсць розныя варыянты разрульвання сітуацыі.
Мне хацелася б, каб адбыўся суд над лукашызмам. І каб людзі, што будавалі гэтую сістэму, сваё атрымалі. Я лічу, што гэта было б справядліва. А ў якой форме, як што — ужо нюансы.
«Я там ледзь не крыкам сказаў, што гэта неверагодна, немагчыма»
— Хто першы вам сказаў, што вы нобелеўскі лаўрэат, і як вы гэта ўспрынялі?
— Была вельмі бытавая сітуацыя. Я тады сядзеў у СІЗА і ішоў знаёміцца з крымінальнай справай. У нас там 210 тамоў, мы хадзілі штодзень цягам месяца. І вось у адзін з гэтых дзён у кастрычніку [2022 года] іду — шэраг зняволеных стаіць. І адзін з іх кажа: «Алесь, ты нібыта нобелеўскім лаўрэатам стаў». Я не паверыў, але насцярожыўся — што гэта такое, што за чуткі ходзяць? І зайшоў у кабінет, дзе ўжо сядзела адвакатка і следчыя. Тады адвакатка сказала: так, сапраўды, вы сталі нобелеўскім лаўрэатам. Так, пра гэта ўсе пішуць, гавораць. Яна сказала гэта не ад сябе, а што прачытала гэта ў сродках масавай інфармацыі.
У мяне была вельмі эмацыйная рэакцыя. Я там ледзь не крыкам сказаў, што гэта неверагодна, немагчыма. Следчая сядзела і ўсміхалася, выгляд у яе быў трохі дурнаваты. У той дзень я ўжо дакладна не чытаў ніякі том чарговы, а спрабаваў неяк асэнсаваць, што адбылося.
Калі глядзець на шанцы [атрымання прэміі], яны былі невялікія. Так склалася сітуацыя. І сама яна — вельмі важна — была дадзеная людзям, якія змагаліся за свабоду. Гэта не асабіста мая прэмія, яна была прыцягненнем увагі да трагічнай сітуацыі з правамі чалавека, з дэмакратыяй у Беларусі.
— У момант, калі вы зразумелі, што вы нобелеўскі лаўрэат, вы думалі, як адрэагуе на гэта Лукашэнка? Ці не было асцярогі, што ён можа ўзмацніць рэпрэсіі або, наадварот, аптымізм, што нобелеўскага лаўрэата выпусцяць з-за кратаў?
— Не, я ставіўся абсалютна спакойна. Можна шмат чаго сабе нафантазіраваць. Лепей жыць зыходзячы з сітуацыі, у якой знаходзішся. Таму я ставіўся неяк так: «Ну, ёсць і ёсць». А што да пазіцыі Лукашэнкі і ўладаў, то яны стараліся не надаваць гэтаму ніякай увагі, каб зменшыць саму вагу.
Фактычна яшчэ тры гады пасля таго, як я стаў нобелеўскім лаўрэатам, мне давялося прабыць у турме, і прабыць на агульных асновах. Не было мне ніякай ВІП-камеры. Яны, наадварот, спрабавалі прынізіць значэнне гэтай прэміі і паказаць, што яна для іх нічога не значыць. Наколькі гэта ўдалося — не ведаю, бо час, пакуль нобелеўскі лаўрэат сядзіць у турме, — гэта выклік усяму цывілізаванаму грамадству. І ўрэшце гэта стала яшчэ адной прычынай, чаму я аказаўся на волі, бо трымаць нобелеўскага лаўрэата ў турме не зусім добра.
— Што вы зробіце з грашовай часткай прэміі?
— Я яшчэ не атрымаў гэтых грошай, але ведаю, што яны пойдуць на ўмацаванне магчымасцяў маёй праваабарончай працы.
